رفع نارسانویسی دیکته و تقویت مفاهیم پایه ریاضی با ریبازی

نارسانویسی دیکته یکی از چالش‌های مهم یادگیری است که بسیاری از دانش‌آموزان با آن مواجه می‌شوند و اغلب به ضعف در پردازش دیداری، شنیداری و مهارت‌های نوشتاری مربوط است. در این مقاله از زاویه‌ای تازه به موضوع نگاه می‌کنیم؛ جایی که ریبازی با ترکیب خلاقانه‌ی تمرین‌های نارسانویسی دیکته و مفاهیم پایه‌ی ریاضی، راهی جذاب و کاربردی برای تقویت مهارت‌های نوشتاری و شناختی و همچنین تقویت زبان کودکانه ریاضی را ارائه می‌دهد. ابتدا علل اصلی نارسانویسی دیکته را بررسی می‌کنیم و سپس توضیح می‌دهیم چگونه ادغام تمرین‌های ریاضی با دیکته‌نویسی می‌تواند تأثیر یادگیری را چند برابر کند.

در مباحث نظری، برخی عوامل مهم نارسانویسی دیکته به صورت زیر معرفی شده اند:

عدم رشد مهارتها و هماهنگی های حرکتی
عدم یادگیری مفاهیم پایه ای
عدم حرکت مناسب انگشتان
عدم هماهنگی چشم و دست
عدم توانایی کنترل بازو، دست و عضلات انگشتان
عدم مهارتهای پایه ای
وضعیت قرار گرفتن نامناسب کاغذ و بدن به هنگام نوشتن
استفاده از میز و صندلی و مداد نامناسب
در دست گرفتن مداد به صورت نامناسب

منبع: درمان اختلالات دیکته دکتر مصطفی تبریزی

این مقاله بر دو عامل مهم از علل نارسانویسی دیکته تمرکز دارد: یکی عدم رشد کافی مهارت‌ها و هماهنگی‌های حرکتی، و دیگری ضعف در یادگیری مفاهیم پایه‌ای که هر دو می‌توانند فرآیند نوشتن و دیکته‌نویسی را مختل کنند.

ارتباط عدم رشد مهارتها و هماهنگی حرکتی با نارسانویسی دیکته

در تجربه های بالینی، نارسایی در رشد مهارت‌های حرکتی ظریف و هماهنگی‌های دیداری–حرکتی یکی از شایع‌ترین علل نارسانویسی دیکته است. کودکی که هنوز کنترل انگشتان، مچ و ساعد را به‌خوبی کسب نکرده باشد، در اجرای الگوهای نوشتاری با دشواری روبه‌رو می‌شود؛ حروف را بزرگ و کوچک می‌نویسد، خط را گم می‌کند یا فشار قلم را زیاد و کم می‌کند.

این کودکان معمولاً در کارهای روزمره مانند بستن دکمه، قیچی‌کاری یا ساختن پازل نیز کندتر عمل می‌کنند و این نشانه‌ها برای درمانگر بسیار ارزشمند است. به همین دلیل، قبل از شروع مداخلات تخصصی دیکته، همیشه ارزیابی مهارت‌های حرکتی ظریف و هماهنگی چشم–دست را ضروری می‌دانم تا در رفع علت نارسانویسی دیکته موثرتر عمل کنیم.

برای بهبود این مهارت‌ها،معمولاً مجموعه‌ای از بازی‌های هدفمند را تجویز می‌کنند که هم برای کودک جذاب است و هم به‌تدریج زیرساخت‌های حرکتی نوشتن را تقویت می‌کند:

بازی گیره و لیوان: کودک با استفاده از گیرهٔ لباس، مهره‌ها را از یک ظرف برداشته و در ظرف دیگر می‌اندازد؛ عالی برای تقویت انگشت شست و اشاره.

ریبازی چگونه بازی گیره و لیوان را برای کودک انجام می دهد:

در این بازی، زبان ریاضی را به‌صورت عملی و جذاب به کودک آموزش می‌دهیم. مفاهیمی مانند چپ و راست، شمارش، بین، کمتر و بیشتر، و داخل و خارج در قالب یک فعالیت هدفمند تمرین می‌شوند تا هم نارسانویسی دیکته کاهش یابد و هم مفاهیم پایه‌ی ریاضی تقویت شود.

روش انجام فعالیت:
ابتدا از کودک بخواهید دو لیوان مقابل خود قرار دهد؛ یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ. سپس ۳ مهره را داخل لیوان سمت راست، ۴ مهره را داخل لیوان سمت چپ و ۵ مهره را بین دو لیوان بگذارد. اگر کودک هنوز با مفاهیم چپ و راست، داخل و خارج یا «بین» آشنا نیست، حتماً پیش از شروع بازی این مفاهیم را به‌طور عملی آموزش دهید تا فعالیت مؤثرتر باشد

1. چند مهره داخل لیوان سمت راست قرار دادی؟
  (این سؤال به کودک کمک می‌کند مهارت جهت‌یابی و تشخیص راست را که در پیشگیری از نارسانویسی دیکته مؤثر است تقویت کند.)
2. چند مهره داخل لیوان سمت چپ گذاشتی؟
  (تقویت مفهوم چپ برای جلوگیری از جابه‌جانویسی و وارونه‌نویسی که از نشانه‌های نارسانویسی دیکته است.)
3. مهره‌های داخل دو لیوان را با هم بشمار و بگو مجموع چندتاست؟
  (ترکیب شمارش و هماهنگی حرکتی به تقویت توجه دیداری و دقت نوشتاری کمک می‌کند.)
4. چند مهره بین دو لیوان قرار دارد؟
  (شناخت مفهوم «بین» باعث بهبود ادراک فضایی می‌شود که در رفع نارسانویسی دیکته بسیار مؤثر است.)
5. مهره‌های لیوان سمت راست بیشتر است یا لیوان سمت چپ؟ چندتا بیشتر است؟
  (مقایسه‌کردن باعث تقویت پردازش دیداری–شنیداری می‌شود و این مهارت‌ها نقش مهمی در کاهش نارسانویسی دیکته دارند.)
6. کاری کن که تعداد مهره‌های هر دو لیوان برابر شود. چه تغییری دادی؟
  (ایجاد تعادل و جابه‌جایی مهره‌ها هماهنگی چشم و دست را تقویت می‌کند؛ یکی از مهارت‌های کلیدی در رفع نارسانویسی دیکته.)

عنوان چند مقاله برای علمی بودن مطالب برای شما آورده می شود که اعتبار به مقاله ببخشد.

1. مطالعه زیر نشان می‌دهد که «تمرین مهارت‌های ادراکی‑حرکتی (perceptual‑motor skills)» می‌تواند باعث بهبود مهارت‌های حرکتی و پردازش دیداری–فضایی در کودکان مبتلا به Dysgraphia شود. یعنی آموزش حرکتی و فضایی توانسته است عملکرد نوشتن را بهبود دهد.

The Effectiveness of Perceptual‑Motor Skills Training on Motor Skills and Visual‑Spatial Processing of Students with Dysgraphia

2. مقاله زیر نشان داده است که مشکلات نوشتن در نوجوانان با دیسگرافیا نه فقط موقتی نیستند، بلکه با مشکلات گسترده در مهارت‌های حرکتی روزمره و حتی کیفیت زندگی فیزیکی همراه‌اند. یعنی ضعف مهارت‌های حرکتی جزئی از پیکره مشکلات دیسگرافیا است.

Handwriting and Motor‑Related Daily Performance among Adolescents with Dysgraphia and Their Impact on Physical Health‑Related Quality of Life (2024)

3. در این مطالعه، از بزرگسالان با دیسگرافیا استفاده شده و رابطه‌ی قابل‌توجهی بین مهارت‌های حرکتی / هماهنگی دیداری–حرکتی و عملکرد نوشتن دیده شده است. به عبارتی، ضعف در هماهنگی حرکتی و توان حرکتی علت بخشی از مشکلات نوشتاری است.

Motor functions of higher education students with dysgraphia (2019)

مارپیچ‌های دنبال‌کردنی: کودک با مداد مسیرهای خمیده، زیگزاگ یا دایره‌ای را دنبال می‌کند؛ برای هماهنگی چشم–دست و کنترل قلم فوق‌العاده است.
خمیر بازی و پوره‌سازی: ورز دادن، لوله‌کردن و پهن‌کردن خمیر، قدرت عضلات کوچک دست را افزایش می‌دهد.
بازی نخ‌کردن مهره‌ها: بهبود دقت بصری و حرکتی.
بردهای تعادلی کوچک یا توپ‌و‌قاشق: کمک به تثبیت وضعیتی و کنترل حرکتی که زیربنای نوشتن است.

با وجود انواع بازی‌هایی که برای کودکان انجام می‌شود، ریبازی رویکردی متفاوت و علمی دارد: در کنار جذابیت بازی‌ها، زبان ریاضی کودکانه را به صورت هدفمند و عملی به کودکان آموزش می‌دهد. طبق نظر مدرسان دوره‌های پیش‌دبستانی و متخصصان اختلالات یادگیری، ترکیب بازی‌های جذاب با مفاهیم ریاضی و تمرین‌های چندحسی باعث می‌شود کودک مهارت‌های دیداری–حرکتی، دقت نوشتاری و درک مفاهیم پایه‌ای را به‌طور همزمان تقویت کند. به همین دلیل، ریبازی به‌عنوان یک روش مطمئن و اثربخش در آموزش پیش‌دبستانی و رفع نارسانویسی دیکته می باشد.

بسیاری از مهارت‌های پایه در کارگاه ریاضی با بازی آموزش داده می‌شوند. ریبازی با استفاده از بازی‌های هدفمند، مفاهیم پایه‌ای ریاضی را به کودکان و دانش‌آموزان منتقل می‌کند و همزمان مهارت‌های شناختی و حرکتی آن‌ها را تقویت می‌کند؛ این مهارت‌ها به طور مستقیم در کاهش نارسانویسی دیکته نقش دارند.

بازی‌های ریبازی با تقویت هماهنگی چشم و دست، یکی از مؤثرترین روش‌ها برای آماده‌سازی کودکان جهت نوشتن صحیح و درک مفاهیم پایه ریاضی هستند. این بازی‌ها علاوه بر افزایش دقت دیداری، به تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف نیز کمک می‌کنند؛ مهارت‌هایی که نقش مهمی در کاهش نارسانویسی دیکته دارند.

در کلاس‌های ریبازی، بازی پرتاب حلقه همراه با پرسش‌های کاربردی و مفهومی انجام می‌شود. برای نمونه از کودکان سؤال می‌شود:

کدام رنگ حلقه بیشترین تعداد را دارد؟
مجموع حلقه‌های آبی و سبز چند است؟
حلقه‌های آبی چند تا بیشتر از حلقه‌های قرمز است؟

کودکان پس از پاسخ‌گویی، حلقه‌ها را پرتاب کرده و سپس جمع‌آوری می‌کنند. این فرایند، علاوه بر تثبیت مفاهیم شمارش و مقایسه، باعث افزایش دقت، تمرکز، هماهنگی دیداری–حرکتی و آمادگی بیشتر برای نوشتن می‌شود. به همین دلیل، انجام این فعالیت‌ها می‌تواند نقش چشمگیری در کاهش نارسانویسی دیکته داشته باشد.

ریبازی بر این باور است که تمام مفاهیم ریاضی پیش‌دبستانی و دوره اول ابتدایی را می‌توان از طریق بازی‌های متنوع، جذاب و هدفمند آموزش داد؛ روشی که هم اثربخشی آموزشی را بالا می‌برد و هم یادگیری را برای کودک لذت‌بخش و ماندگار می‌کند، و در کنار آن به بهبود نوشتن و کاهش نارسانویسی دیکته نیز کمک می‌کند.